Ο Άγιος Γεώργιος είναι χωριό και τοπική κοινότητα του Δήμου Οροπεδίου του Νομού Λασιθίου. Πριν υπαχθεί στον δήμο Οροπεδίου ήταν κοινότητα. Το χωριό, που είναι το δεύτερο μεγαλύτερο σε πληθυσμό χωριό του Οροπεδίου και μέχρι το 1970 το πολυπληθέστερο, αποτελείται από τους οικισμούς Κάτω Χωριό ή Άγιος Γεώργιος και το Πάνω Χωριό ή Πλαθιανός ή Άγιος Δημήτριος που πριν από το 1920 ήταν ξεχωριστά χωριά, ενώ σήμερα χωρίζονται μόνο από έναν κεντρικό δρόμο που ανοίχτηκε το 1950 πάνω σε προϋπάρχον ρυάκι. Απέχει από τον Άγιο Νικόλαο 47 χιλιόμετρα και από το Ηράκλειο 60 χιλιόμετρα.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άγιος Γεώργιος είναι από τα νεότερα χωριά του Λασιθίου και όταν δημιουργήθηκε, ήλθαν και κατοίκησαν εκεί και οι κάτοικοι από τους τριγύρω μικρότερους οικισμούς (Βενέρη ή Κλήμα, Βασιλικού, Αγίας Πελαγίας και άλλους).
Ιστορία
Μεσαίωνας
Η Κρήτη, και μαζί το Λασίθι, περιήλθαν στη βενετική κυριαρχία το 1211.Επειδή ο βενετικός ζυγός ήταν δυσβάσταχτος, ξεσπούσαν συνέχεια επαναστάσεις με σκοπό την ένωση της Κρήτης με το Βυζάντιο. Το Οροπέδιο, λόγω της μορφολογίας του εδάφους, ήταν δυσπρόσιτο, αποτελούσε ένα φυσικό οχυρό για τους επαναστάτες.Για αυτόν τον λόγο οι Ενετοί το 1340 απαγόρευσαν την κατοίκηση του οροπεδίου Λασιθίου, με την ποινή του θανάτου για τους παραβάτες.Έτσι, το Λασίθι ,για 120 χρόνια έμεινε ακατοίκητο και ελάχιστα στοιχεία έχουν διασωθεί για εκείνη την περίοδο.
Το 1460 η Βενετία αποφάσισε την επανακατοίκηση του Οροπεδίου για λόγους κυρίως οικονομικούς, καθώς η περιοχή ήταν εύφορη και θα παρήγαγε μεγάλες ποσότητες σιτηρών. Έτσι ,η περιοχή δόθηκε σε κληρούχους με τον όρο να μένουν στην περιοχή εποχιακά μόνο κατά τη διάρκεια της καλλιέργειας σε πρόχειρους οικισμούς (μετόχια).
Από αυτά τα μετόχια δημιουργήθηκαν τα χωριά του Οροπεδίου, μεταξύ αυτών και ο Άγιος Γεώργιος.
Αρχικά το Οροπέδιο Λασιθίου, επειδή είναι λεκάνη, λίμναζε και δεν καλλιεργείτο. Οι Ενετοί, με σκοπό τον ανεφοδιασμό των στρατιωτών και των ναυτών τους, έκαναν στο Λασίθι αποστραγγιστικά έργα μεταξύ 1514 – 1560 και στη συνέχεια παραχώρησαν τον κάμπο σε Βενετούς αποίκους και σε Κρήτες καλλιεργητές ως Lassiti (Lasciti), εξ ου και η ονομασία Λασίθι, καθώς στα ενετικά-λατινικά σημαίνει μετόχια — μοιράσια, μερίδια με κληρονομικά δικαιώματα.
Ο Πλαθιανός και ο Άγιος Γεώργιος είναι δυο από τους οικισμούς που δημιουργήθηκαν τότε από τους καλλιεργητές που είχαν πάει στο Λασίθι.
Στην απογραφή που έκανε το 1583 ο Ενετός Καστροφύλακας δεν αναφέρονται οι οικισμοί Πλαθιανός και Άγιος Γεώργιος και στην απογραφή που έκανε το έτος 1630 ο Ενετός Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα τα μετόχια του Λασιθίου είχαν τον εξής πληθυσμό:
- Πλαθιανός: 6 κάτοικοι
- Άγιος Γεώργιος: 12 κάτοικοι
- Αυγουστή: 10 κάτοικοι
- Μαγατζέδες Μόρο: 3 κάτοικοι
- Βενέρη (Κλήμα): 10 κάτοικοι
- Αγία Πελαγία : 8 κάτοικοι
Στην περιοχή, Μόρο, έξω ακριβώς από τον οικισμό του Αγίου Γεωργίου ανεγέρθηκαν επί Ενετοκρατίας οι κεντρικές αποθήκες των Ενετών,που ονομάστηκαν έτσι από τον ομώνυμο Βενετό διοικητή Μόρο, όπου συνέλεγαν τα σιτηρά και γενικότερα τα παραγωγικά προϊόντα του Οροπεδίου Λασιθίου, από όπου τα μετέφεραν στον Χάνδακα, πρωτεύουσα της τότε ενετοκρατούμενης Κρήτης.
Στην ευρύτερη περιοχή της κοινότητας του Αγίου Γεωργίου υπήρχε μέχρι το 1798 ο οικισμός Αυγουστή, ο οποίος σύμφωνα με την παράδοση ερήμωσε μετά από μια επιδημία πανώλης. Χαρακτηριστικό είναι το δίστιχο: Στ’ Αυγουστή το χωριό πόρτες εβδομήντα δυο κι απάνω στον χρόνο κύρης και γιος. Σύμφωνα με το προαναφερθέν δίστιχο, από 72 οικογένειες επέζησαν μόνο ένας πατέρας και ένας γιος από την επιδημία. Το μόνο που υπάρχει από τον παλιό οικισμό είναι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Αυγουστή, στους πρόποδες της Κεφάλας (μικρού λόφου ΒΑ του Αγ. Γεωργίου), που πλέον είναι δίκλιτη, με το δεύτερο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Νεκτάριο.
Άλλος οικισμός που ερήμωσε και οι κάτοικοί του μετεγκαταστάθηκαν στον Άγιο Γεώργιο (Κάτω Χωριό), είναι ο οικισμός Αγία Πελαγία. Το μόνο που σώζεται και από αυτόν τον οικισμό είναι η εκκλησία του, αφιερωμένη στην Αγία Πελαγία, στην εορτή της οποίας πραγματοποιείται έως σήμερα πανήγυρη αφιερωμένη στη μνήμη της.
Το χωριό Πλαθιανός στην απογραφή του Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα αναφέρεται και με το όνομα Πλατιανός ή Ώχρα, και σύμφωνα με την παράδοση προήλθε από το ότι το χωριό αυτό βρίσκεται πάνω στην πλάτη του εκεί λόφου. Κατ’ άλλους, το όνομα «Πλαθιανός» πιθανόν να προήλθε από τον οικιστή του, ο οποίος καταγόταν από παρακείμενο χωριό με το όνομα Πλάτη.
19ος και 20ος Αιώνας
Το 1879, επί Κρητικής Πολιτείας, τα χωριά Άγιος Γεώργιος και Πλαθιανός μαζί με όλα τα άλλα μέχρι το Κάτω Μετόχι αποτέλεσαν τον Πέρα Δήμο (τα υπόλοιπα χωριά του Οροπεδίου Λασιθίου αποτέλεσαν τον Πόδε Δήμο ή Δήμο Τζερμιάδου). Στην απογραφή που έγινε το 1881 το χωριό Άγιος Γεώργιος είχε 384 κατοίκους και ο Πλαθιανός 285 κατοίκους, δηλαδή συνολικά 669 κατοίκους. Από αυτούς 2 μόνο ήταν Τούρκοι φοροεισπράκτορες.
Στην απογραφή του 1951, ο Άγιος Γεώργιος είχε το μεγαλύτερο καταγεγραμμένο πληθυσμό του, που ήταν 1312 κάτοικοι και ήταν ο μεγαλύτερος σε πληθυσμό οικισμός στην επαρχία, πρωτιά την οποία διατήρησε ως την απογραφή του 1981. Στην ίδια απογραφή ήταν η πρώτη φορά που απογράφηκαν σαν ενιαίο σύνολο οι δύο οικισμοί, ο Πλαθιανός με τον Άγ. Γεώργιο, μετά από τη συγχώνευση του πρώτου στον δεύτερο, κατόπιν υπουργικής απόφασης του 1944. Στην απογραφή του 1981 καταγράφηκαν στον Άγιο Γεώργιο 1030 κάτοικοι, ενώ στο άλλο μεγάλο χωριό του Οροπεδίου, το Τζερμιάδων, απογράφηκαν 1060 άτομα.
Στη δεκαετία του 1940, οικοδομήθηκε στην περιοχή Αυγουστή/Μόρο μεγάλη κτηριακή εγκατάσταση, που χρησίμευε για την αποθήκευση της πατάτας ,του κύριου εξαγωγικού προϊόντος (μαζί με τα κηπευτικά) της Επαρχίας Λασιθίου την εποχή εκείνη, ιδιοκτησίας της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΑΤΕ). Οι κτηριακές αυτές εγκαταστάσεις βρίσκονταν περίπου στη θέση που ήταν οι αποθήκες του Ενετού Μόρο και κατεδαφίστηκαν ατυχώς τη δεκαετία του 1970.
Το 1920 – 1928, μετά από την ενσωμάτωση στην Ελλάδα (1912), τα γειτονικά χωριά Άγιος Γεώργιος, Πλαθιανός, Κουδουμαλιά και Αβρακόντε ,του Οροπεδίου Λασιθίου, σχημάτισαν την κοινότητα Αγίου Γεωργίου. Το 1928 αποσπάστηκε το χωριό Αβρακόντες που μαζί με τον οικισμό Κουδουμαλιά σχημάτισαν χωριστή κοινότητα. Το 1998 η κοινότητα Αγίου Γεωργίου συγχωνεύθηκε στον Δήμου Οροπεδίου αποτελώντας δημοτικό διαμέρισμά του.
Ονομασία
Το χωριό Άγιος Γεώργιος πήρε το όνομά του από την εκκλησία του, η οποία κτίστηκε εκεί όπου, σύμφωνα με την παράδοση, βρέθηκε μία εικόνα του Αγίου Γεωργίου, που είχε μεταφερθεί εκεί με άγνωστο τρόπο από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του χωριού Αυγουστή.
Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου
Σύμφωνα με την παράδοση, η εκκλησία Άγιος Γεώργιος κτίστηκε με φιρμάνι και μέσα σε μια μόνο μέρα επί Τουρκοκρατίας.
Ειδικότερα, όταν οι Λασιθιώτες χριστιανοί πήγαν στον Τούρκο διοικητή της Κρήτης και του είπαν να τους επιτρέψει να κτίσουν την εν λόγω εκκλησία, εκείνος τους είπε ότι θα τους έδινε την άδεια να το κάνουν, αν την έκτιζαν μέσα σε μια μέρα μόνο, επειδή θεώρησε ότι αυτό δεν ήταν δυνατόν να γίνει. Προκειμένου να το επιτύχουν αυτό, τοποθετήθηκαν το πρωί σε μια μόνο σειρά μεταφέροντας πέτρες χέρι με χέρι από τον παρακείμενο λόφο της Κεφάλας και μετά όλοι μαζί και μέχρι να νυχτώσει έκτισαν την εκκλησία.Σήμερα η εκκλησία αυτή έχει γκρεμιστεί και έχει κτιστεί μια άλλη μεγαλύτερη, νεοβυζαντινού ρυθμού.
Η εκκλησία του Πλαθιανού, της πάνω γειτονιάς του χωριού δηλαδή, είναι ο Άγιος Δημήτριος.
Το χωριό σήμερα
Το Δημοτικό διαμέρισμα Αγίου Γεωργίου έχει πληθυσμό 490 κατοίκων στην τελευταία απογραφή του 2011, διαθέτει Νηπιαγωγείο, Δημοτικό σχολείο, Τεχνολογικό Επαγγελματικό Εκπαιδευτήριο (ΤΕΕ), (που λειτούργησε την περίοδο 2000-2007), αγροτικό Ιατρείο, τουριστικά καταλύματα και Πολιτιστικό Σύλλογο, τον Εκπολιτιστικό και Λαογραφικό Σύλλογο Οροπεδίου Λασιθίου (ΕΛΣΟΛ), ο οποίος ίδρυσε και συντηρεί Λαογραφικό Μουσείο (το οποίο στεγάζεται σε παλιό σπίτι των αρχών του εικοστού αιώνα με υλικά και αντικείμενα που πρόσφεραν οι κάτοικοι στις αρχές της δεκαετίας του ’80, που εγκαινιάστηκε το μουσείο, στο παλιό Δημοτικό Σχολείο που λειτουργούσε στις αρχές του 20ου αιώνα και φιλοξενεί τη συλλογή του πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου, και δύο νέα κτήρια που φιλοξενούν σύγχρονα υλικά αντικείμενα, έκθεση ζωγραφικής, ξυλογλυπτικής του Βασίλη Κρασανάκη, παλιά βιβλία, χειροτεχνίες, όπλα, και διάφορα πιο σύγχρονα αντικείμενα). Είναι έδρα του Ελληνικού Ορειβατικού Συλλόγου Λασιθίου (που έχει μέλη απ’ όλο το οροπέδιο και φίλους που μένουν στο Ηράκλειο και στον Άγιο Νικόλαο). Από το 1958 έως το 1962 λειτουργούσε στον Άγιο Γεώργιο και το Δικταίο Γυμνάσιο, εξατάξιο σχολείο Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, αντίστοιχο με το σημερινό τριτάξιο Γυμνάσιο και τριτάξιο Λύκειο, ενώ από το 1978 έως το 2000 λειτουργούσε τριτάξιο Γυμνάσιο που έπαυσε τη λειτουργία του το 2000.
Στην περιφέρεια του Αγίου Γεωργίου ανήκει και το Οροπέδιο του Λιμνακάρου, που βρίσκεται σε υψόμετρο 1120 μέτρων, από το οποίο μπορεί να κατευθυνθεί κανείς στην κορυφή Σπαθί (ή Εντίχτης), στα 2148 μέτρα, την υψηλότερη κορυφή της Δίκτης ή να ακολουθήσει το νότιο μονοπάτι και να κατευθυνθεί στην κορυφή Αφέντης Χριστός (2141 μ), στη δεύτερη σε ύψος κορυφή των Λασιθιώτικων βουνών.Σε όλα αυτά μπορεί κανείς να οδηγηθεί, αν ακολουθήσει την πορεία του ευρωπαϊκού μονοπατιού Ε4, που διασχίζει την Κρήτη από το Καστέλι Κισάμου στα δυτικά, περνάει από τον Άγιο Γεώργιο, και καταλήγει στην Κάτω Ζάκρο ανατολικά.
Λόγω της ορεινής θέσης του χωριού και του υψομέτρου, το ελαιόδεντρο δεν ευδοκιμεί στο Οροπέδιο Λασιθίου.Έτσι με το τέλος της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη (1897-1898), οι Αγιογιωργιώτες και γενικότερα οι Λασιθιώτες απέκτησαν αγροτεμάχια με ελαιόδεντρα κυρίως στις επαρχίες Πεδιάδος, Μονοφατσίου και Βιάννου, και αρκετοί Λασιθιώτες αποφάσισαν την οριστική μετεγκατάστασή τους σε οικισμούς κυρίως της επαρχίας Πεδιάδος και Μονοφατσίου ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 1900. Έτσι, αρκετοί κάτοικοι των χωριών Βόνη, Γαλατάς, Αστρίτσι, Αρχοντικό (Αλιτζανή), Γαρίπα και Πάρτιρα κατάγονται από τον Άγιο Γεώργιο. Ωστόσο, λόγω των υψηλών ποσοστών γεννητικότητας εκείνης της εποχής, ο πληθυσμός του χωριού δεν παρουσίασε αξιόλογη μείωση, αντιθέτως μέχρι την απογραφή του 1951 ήταν αυξητικός.
Όπως συνέβη και γενικότερα στο σύνολο της ελληνικής περιφέρειας, ο πληθυσμός του Αγίου Γεωργίου άρχισε να φθίνει από τη δεκαετία του 1970, συνέπεια της αστικοποίησης.Οι νέοι κάτοικοι μετακινήθηκαν κυρίως στην Αθήνα ή στο Ηράκλειο για σπουδές ή αναζήτηση καλύτερων επαγγελματικών ευκαιριών. Λόγω αυτών των παραγόντων, ο πληθυσμός του χωριού από το 1971 είναι συνεχώς πτωτικός και αυτό οδήγησε στο κλείσιμο του Γυμνασίου Αγίου Γεωργίου το 2000. Με την τουριστική ανάπτυξη των βορείων παραλίων της Κρήτης, πολλοί Αγιοργιώτες και Αβρακοντιανοί μετακινήθηκαν στους οικισμούς Ανάληψη και Αγριανά Πεδιάδος, που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από την τουριστικά αναπτυγμένη Χερσόνησο, περιοχές στις οποίες οι πρόγονοί τους κατοικούσαν εποχιακά τους χειμερινούς μήνες τα παλαιότερα χρόνια, λόγω του ηπιότερου κλίματος των παραλίων σε σχέση με τον ορεινό κλίμα του Οροπεδίου.Αυτό είχε σαν επακόλουθο την πληθυσμιακή άνοδο της Ανάληψης στα 1300 άτομα το 2011, καθώς και των Αγριανών στα 270 άτομα στην ίδια απογραφή.
Το πρώτο διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου θεμελιώθηκε το έτος 1871 στον οικισμό Πλαθιανός και καταργήθηκε το έτος 1937, επειδή δεν χωρούσε όλους τους μαθητές.Τότε σ’ αυτό φοιτούσαν και οι μαθητές από τα χωριά Κουδουμαλιά και Αβρακόντε. Σήμερα έχει μετατραπεί σε Μουσείο-Συλλογή Μνήμης Ελευθερίου Βενιζέλου. Το νέο διδακτήριο του Δημοτικού Σχολείου, που είναι ένα εξαθέσιο νεοκλασικό κτήριο, βρίσκεται στον οικισμό του Αγίου Γεωργίου (Κάτω Χωριού). Στο σχολείο αυτό αρχικά υπήρχαν μαθητές μόνο από τον Άγιο Γεώργιο (το 1954 είχε 215 μαθητές). Σήμερα, εκεί φοιτούν μαθητές από όλα τα χωριά του Δήμου Οροπεδίου Λασιθίου, διότι το Δημοτικό Σχολείο στο Τζερμιάδων λόγω έλλειψης μαθητών έκλεισε και συγχωνεύτηκε με αυτό του Αγίου Γεωργίου το 2014.
Κάτοικοι
Το χωριό Άγιος Γεώργιος είναι η γενέτειρα σπουδαίων ανθρώπων της Αντίστασης, αλλά και των Γραμμάτων, του Πολιτισμού, των Τεχνών και των Επιστημών. Από τον Άγιο Γεώργιο καταγόταν ο φημισμένος παπα-Τζιρίτης (Ευάρεστος Ταμιωλάκης), ένας ιερωμένος δεινός δρομέας της εποχής εκείνης, η ενορία του οποίου ήταν το χωριό Κασσάνοι Πεδιάδος. Επίσης, ο Άγιος Γεώργιος είναι η ιδιαίτερη πατρίδα του χιλίαρχου Χατζή Ιωάννη Κλεισαρχάκη και του εκατόνταρχου Πλεύρη ή Πλευράκη Δημητρίου επί Τουρκοκρατίας, του Τηλέμαχου Πλεύρη, νομικού και βουλευτή Ηρακλείου, καθώς και του Αδάμ Κρασανάκη, Καπετάνιου της Κατοχής και συνεργάτη του Καπετάν Μπαντουβά στην ΕΟΚ (Εθνική Οργάνωση Κρήτης).
Πριν από τη γερμανική κατοχή οι κάτοικοι του Αγίου Γεωργίου ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ μετά αρκετοί ασχολήθηκαν με τα Γράμματα και την Επιστήμη.
Πορεία πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:
| Απογραφή | Πληθυσμός |
| 1900 | 900 |
| 1920 | 990 |
| 1928 | 1200 |
| 1940 | 1300 |
| 1951 | 1312 |
| 1961 | 1284 |
| 1971 | 1130 |
| 1981 | 1030 |
| 1991 | 790 |
| 2001 | 640 |
| 2011 | 490 |